Bảo vệ và phát huy giá trị di tích Thành Điện Hải

GS.TS Trương Quốc Bình

 Ủy viên Hội đồng Di sản văn hóa Quốc gia 

1. Những giá trị đặc sắc của di tích Thành Điện Hải

Di tích Thành Điện Hải thuộc phường Thạch Thang, quận Hải Châu, Thành phố Đà Nẵng. Đây là đồn lũy quan trọng góp phần đánh bại cuộc tấn công của thực dân Pháp vào Đà Nẵng những năm 1858 - 1859, nơi lưu lại những dấu tích sinh động về truyền thống đấu tranh chống Pháp của nhân dân Đà Nẵng và nhân dân cả nước, bảo vệ lãnh thổ quốc gia.

Thành Điện Hải, trước đó còn gọi là đồn Điện Hải, được khởi công xây dựng vào năm Gia Long thứ 12 (năm 1813), nằm ở tả ngạn sông Hàn. Đến năm Minh Mạng thứ 4 (1823) đồn Điện Hải được dời vào bên trong đất liền, được xây bằng gạch trên một gò đất cao và đến năm Minh Mạng thứ 15 (1835) được đổi tên là Thành Điện Hải.

Thành được xây theo đề án thiết kế kiểu Vauban, hình vuông. Bên trong  có hành cung, kỳ đài, các cơ sở chứa lương thực, đạn dược, thuốc súng và được trang bị 30 ụ súng đại bác cỡ lớn. Năm Thiệu Trị thứ 7 (1847), Thành Điện Hải được mở rộng với chu vi 556m, tường cao hơn 5m, chung quanh là hào sâu 3m. Thành có 2 cửa, cửa chính mở về phía Nam và một cửa khác mở về phía Đông.  Trước mưu đồ thôn tính của thực dân Tây phương, các vua triều Nguyễn đã chú tâm xây dựng Điện Hải thành một công trình quân sự vững chắc, một pháo đài ở vị trí chiến lược nhằm bảo vệ cửa biển Đà Nẵng, phên giậu từ xa cho kinh thành Huế.

Tại đây đã diễn ra những cuộc chiến đấu vô cùng oanh liệt của quân, dân Đà Nẵng và triều đình nhà Nguyễn dưới sự chỉ huy của danh tướng Nguyễn Tri Phương cùng nhiều vị tướng khác. Để bảo vệ tuyến phòng thủ quan yếu này, năm 1858, khi liên quân Pháp - Tây Ban Nha lần đầu tiên nổ súng xâm chiếm Việt Nam, Thành Điện Hải trở thành tiền đồn để quân dân ta kìm chân quân giặc trong thời gian hơn một năm rưỡi, bẻ gẫy ý đồ “đánh nhanh, thắng nhanh” của quân viễn chinh xâm lược hòng tiến thẳng ra kinh đô Huế. Đây là những thắng lợi có ý nghĩa hết sức trọng đại của quân dân ta trong buổi đầu chống thực dân xâm lược phương Tây với vũ khí và phương tiện chiến tranh hiện đại. Đây là một nét son chói lọi trong lịch sử dựng nước và giữ nước vẻ vang của dân tộc ta.

Căn cứ vào những giá trị lịch sử đặc biệt đã diễn ra tại đây, di tích Thành Điện Hải đã được xếp hạng là Di tích lịch sử cấp quốc gia theo quyết định số 1288-VH/QĐ ngày 16/11/1988 của Bộ trưởng Bộ Văn hóa (cũ) nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch. Trên cơ sở đó, các cơ quan chức năng của tỉnh Quảng Nam - Đà Nẵng và Thành phố Đà Nẵng sau này đã triển khai các hoạt động nhằm phục hồi, tôn tạo di tích này, trong đó có việc chọn đây là địa điểm xây dựng trụ sở của Bảo tàng lịch sử Thành phố, xây dựng tượng đài Tướng quân Nguyễn Tri Phương nhằm tôn vinh sự kiện kháng chiến anh dũng tại Điện Hải năm xưa. Đồng thời, tiến hành thu thập, nghiên cứu, bảo quản, xây dựng hồ sơ khoa học bộ sưu tập súng thần công phát hiện tại di tích, những chứng tích quan trọng của sự nghiệp kháng chiến chống thực dân xâm lược ở nửa cuối của thế kỷ XIX.

Bộ sưu tập súng thần công Thành Điện Hải đang được Bảo tàng Đà Nẵng quản lý gồm 7 khẩu, chất liệu đúc bằng gang - sắt, còn nguyên hình dáng, được phát hiện trong khuôn viên Thành Điện Hải. Số đăng ký sưu tập hiện vật là:

Súng 1: BTĐN: 2517/KL.484a

Súng 2: BTĐN: 2517/KL.484b

Súng 3: BTĐN: 2518/KL.485a

Súng 4: BTĐN: 2518/KL.485b

Súng 5: BTĐN: 2531/KL.487

Súng 6: BTĐN: 2742/KL.530

Súng 7: BTĐN: 2753/KL.534

Nội dung, giá trị khoa học:

Bộ sưu tập súng thần công Thành Điện Hải của Bảo tàng Đà Nẵng được phát hiện trong khuôn viên Thành Điện Hải có hình dáng, kích thước rất giống các loại đúc bằng đồng hay gang - sắt được làm vào thời Nguyễn đã phát hiện và trưng bày ở nhiều nơi trên đất nước ta. Các khẩu súng này đều có cấu tạo 3 phần: nòng súng, thân súng, khối hậu và lỗ điểm hỏa. Thân súng hình trụ tròn, nòng thon và to dần về phía đuôi (khối hậu), phần giữa hai bên thân súng có 2 quai súng hình trụ để gắn vào bệ súng (hoặc xe đẩy). Gắn liền với khối hậu là chuôi súng đúc hình núm tròn (có thể dùng để cầm, nắm khi điều chỉnh góc bắn).      

Tất cả 7 khẩu súng thần công này đều được phát hiện dưới lòng đất thuộc di tích Thành Điện Hải trong những năm 1979, 1993, 2005, 2007 và 2008. Hiện nay, bộ sưu tập đang được trưng bày trong khuôn viên Bảo tàng Đà Nẵng (nền cũ tòa Thành Điện Hải thời Nguyễn) và trên phòng trưng bày chuyên đề của Bảo tàng.

Giá trị cơ bản nhất của bộ sưu tập này là những hiện vật nguyên gốc, độc bản, được quân dân Đà Nẵng sử dụng để chiến đấu chống lại Liên quân Pháp - Tây Ban Nha xâm lược Đà Nẵng từ năm 1858 - 1860 được tìm thấy tại khuôn viên Thành Điện Hải.

2. Quá trình quản lý bảo tồn di tích

Tình trạng vi phạm nghiêm trọng đến các khu vực di tích và cảnh quan lịch sử của di tích Thành Điện Hải

Những năm qua, mặc dù đã có những hoạt động nhằm bảo tồn di tích này nhưng nhìn chung Thành Điện Hải vẫn đã bị xâm lấn, bị vi phạm nghiêm trọng.

Trong thực tế, di tích Thành Điện Hải đã bị xâm lấn từ sau ngày giải phóng năm 1975. Vào thời điểm đó, đã có nhiều hộ dân đến sinh sống và xây dựng nhà cửa xâm lấn di tích này. Đồng thời, chính quyền tỉnh Quảng Nam - Đà Nẵng (cũ) còn bố trí cho Công ty Dược phẩm xây dựng trụ sở ở ngay bên trong Thành Điện Hải. Chính vì thế, các hoạt động sản xuất, kinh doanh, cơi nới xây dựng của công ty này đã làm méo mó, biến dạng nghiêm trọng khu di tích trong một thời gian dài.

Tại thời điểm lập hồ sơ xếp hạng di tích cho Thành Điện Hải vào năm 1988, di tích này chỉ còn lại 4 tường thành chính và hệ thống hào rãnh phía Đông và phía Nam, còn các hào rãnh khác đã bị xâm hại gần như hoàn toàn.

Theo hồ sơ xếp hạng di tích, Thành Điện Hải có 2 khu vực bảo vệ. Khu vực 1 là toàn bộ phần bên trong, được bao bọc bởi bờ tường phía trong Thành Điện Hải. Khu vực 2 là hệ thống hào rãnh và phần đất xung quanh, cách chân tường thành 65m. Tuy vậy ngày nay, khi đến Thành Điện Hải có thể thấy rõ hàng loạt công trình đã và đang xây dựng vào bờ hào, chân thành và tường thành, làm thay đổi tình trạng vốn có của nó. Những năm gần đây, có 28 hộ dân đã lấn sâu, làm nhà ở chồng lấn làm thay đổi cơ bản cảnh quan lịch sử của di tích này.Trong đó, phía Tây thành bị ảnh hưởng nghiêm trọng vì nhiều nhà dân cơi nới, xây dựng chồng lấn lên tường thành và phần hào bao xung quanh. Nhiều ngôi nhà dùng chính phần tường thành làm móng nhà kiên cố. Khu vực phía Đông, Nam và Bắc Thành Điện Hải bị các tòa nhà kiên cố thuộc sở hữu nhà nước vi phạm khoảng cách bảo vệ 65 m thuộc khu vực 2 của Thành Điện Hải, gồm: tòa nhà Công viên phần mềm, tòa nhà Trung tâm Hành chính thành phố Đà Nẵng và Trung tâm thể dục thể thao người cao tuổi. Trong đó, tòa nhà Công viên phần mềm và Trung tâm thể dục thể thao người cao tuổi  nằm sát liền bờ hào của di tích Thành Điện Hải.

Cần thẳng thắn thừa nhận một thực tế là chính trụ sở Bảo tàng Đà Nẵng, một công trình kiên cố cao tầng với kiến trúc hiện đại nằm ngay trong khu vực bảo vệ 1 tại khuôn viên Thành Điện Hải (hoàn thành vào năm 2011 với tổng số tiền đầu tư lên tới 45 tỉ đồng) lại chính là sự vi phạm nặng nhất đến tính toàn vẹn của di tích.

Đứng trước mâu thuẫn giữa bảo tồn di sản và nhu cầu dân sinh, năm 2013, UBND thành phố Đà Nẵng có chủ trương chỉ tháo dỡ các phần cơi nới trái phép nhưng không giải tỏa dân. Tiếp đó, UBND thành phố giao Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Đà Nẵng (nay là Sở Văn hóa và Thể thao thành phố Đà Nẵng) phối hợp với Sở Xây dựng lập quy hoạch điều chỉnh ranh giới di tích Thành Điện Hải với nội dung thu hẹp khoảng cách bảo vệ khu vực 2 từ 65 m về còn… 2 m, nghĩa là chỉ giải tỏa 2 m quanh chân thành để làm đường dân sinh ngăn cách thành với khu dân cư và các công trình nhà nước.

Ngày 22/6/2015, Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch thành phố Đà Nẵng đã có công văn gửi Sở Tài nguyên và Môi trường thành phố Đà Nẵng đề nghị xem xét và ký xác nhận hồ sơ gửi Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xin thỏa thuận phê duyệt điều chỉnh khoanh vùng bảo vệ khu vực 1 và 2 của di tích Thành Điện Hải. Tuy nhiên, Sở Tài nguyên và Môi trường đã có công văn phúc đáp, rằng không thể ký xác nhận vào bản đồ khoanh vùng bảo vệ vì thủ tục thu hồi đất và vấn đề nhà cửa, đất đai của các hộ dân ở phía Tây Thành Điện Hải vẫn chưa được UBND thành phố xem xét, quyết định.  Do đó, cho đến  nay, Sở Văn hóa và Thể thao thành phố Đà Nẵng vẫn chưa thể gửi biên bản và bản đồ khoanh vùng khu vực bảo vệ di tích để Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xem xét điều chỉnh. Trong khi công việc điều chỉnh khoanh vùng bảo vệ vẫn chưa hoàn thành, người dân vẫn cứ tiếp tục xây dựng nhà cửa quanh khu vực này, gây ảnh hưởng đến tường thành. Bên cạnh đó, một số công trình xây dựng khác của nhà nước, đặc biệt là Trung tâm hành chính thành phố đồ sộ kiên cố ở sát kề khiến cảnh quan di tích bị biến dạng nghiêm trọng.

3. Những quyết định có tính đột phá nhằm bảo tồn di tích thành Điện Hải

Thời gian gần đây, đặc biệt là từ đầu năm 2017 đến nay, các hoạt động bảo tồn di tích Thành Điện Hải đã và đang được lãnh đạo thành phố Đà Nẵng hết sức quan tâm. Việc thực hiện dự án “Tu bổ, phục hồi và tôn tạo Di tích Thành Điện Hải”  với quy hoạch chi tiết tỉ lệ 1/500, đã được UBND thành phố Đà Nẵng quyết định phê duyệt với diện tích 26.519m2 tại Quyết định số 1259/QĐ-UBND ngày 08/3/2017. Ranh giới quy hoạch được xác định bởi các điểm phía bắc giáp đường Lý Tự Trọng, phía nam giáp Trung tâm Công nghệ phần mềm, phía đông giáp Trung tâm hành chính thành phố Đà Nẵng và phía tây giáp khu dân cư gồm hàng chục gia đình. Quyết định này chỉ rõ, nội dung quy hoạch là lập khoanh vùng bảo vệ di tích Thành Điện Hải và quy hoạch xây dựng các hạng mục tôn tạo cảnh quan (cây xanh, vườn dạo, bãi đỗ xe…), khớp nối đồng bộ với quy hoạch các khu dân cư lân cận.

Theo đó, giai đoạn 1 của dự án sẽ triển khai và hoàn thành trong 2 năm 2018 - 2019, gồm giải tỏa đền bù các hộ dân phía Tây Thành Điện Hải, tu bổ, tôn tạo lại thành trong, thành ngoài và hào nước (cấp nước và giữ nước), cải tạo cảnh quan khuôn viên, bãi đỗ xe, hạ tầng kỹ thuật sân vườn phía ngoài... Cơ bản sau khi hoàn thành giai đoạn 1 sẽ trả lại nguyên vẹn hào và tường thành ngoài, đồng thời tôn tạo cảnh quan di tích với tổng mức đầu tư khoảng 98 tỉ đồng (trong đó chi phí đền bù khoảng 67 tỉ, chi phí xây dựng 18 tỉ và các chi phí khác).

Bên cạnh việc tập trung thực hiện quyết liệt các giải pháp nhằm di dời giải tỏa việc lấn chiếm đất đai của di tích, UBND thành phố Đà Nẵng đã chỉ đạo Sở Văn hóa và Thể thao cùng các cơ quan chức năng xúc tiến việc chuẩn bị hồ sơ và các thủ tục đề nghị Nhà nước công nhận Bộ sưu tập súng thần công tại thành Điện Hải là “Bảo vật quốc gia” và di tích Thành Điện Hải“ Di tích quốc gia đặc biệt”.

Năm 2016 hồ sơ khoa học về Bộ sưu tập súng thần công tại thành Điện Hải đã được hoàn tất và gửi Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch để thực hiện các thủ tục theo luật định. Tháng 9/2017, UBND thành phố giao Sở Văn hóa và Thể thao thành phố Đà Nẵng mời đoàn Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia vào khảo sát tại chỗ di tích Thành Điện Hải để chuẩn bị ý kiến tư vấn với Thủ tướng Chính phủ về việc xếp Thành Điện Hải vào Danh sách các di tích quốc gia đặc biệt.

4. Một số kiến nghị về công tác bảo vệ và phát huy giá trị di tích Thành Điện Hải

Năm 2016, Thành phố Đà Nẵng đã kiến nghị về việc xếp hạng Bộ sưu tập súng thần công là bảo vật quốc gia. Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã chuyển Hồ sơ xin ý kiến Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia trước khi báo cáo trình Thủ tướng Chính phủ xem xét quyết định. Tuy nhiên, Hội đồng vẫn cân nhắc về nội dung giá trị, đặc biệt là tính xác thực, tính tiêu biểu của bộ sưu tập này.

Với tư cách là ủy viên Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia, chúng tôi kiến nghị Hội đồng sớm có ý kiến đồng thuận tư vấn cho Thủ tướng Chính phủ trong việc xếp “Bộ sưu tập súng thần công Thành Điện Hải” là Bảo vật quốc gia do những nội dung giá trị đặc sắc sau đây:

- Bộ sưu tập 7 khẩu súng thần công Thành Điện Hải của Bảo tàng Đà Nẵng là những hiện vật gốc, độc bản, được phát hiện tại di tích Thành Điện Hải. Đây là những khẩu súng thần công được triều đình nhà Nguyễn đúc và trang bị cho hệ thống phòng thủ ven biển ở Đà Nẵng, trong đó có Thành Điện Hải; đồng thời trực tiếp tham gia cùng với quân và dân Đà Nẵng chiến đấu chống lại Liên quân Pháp - Tây Ban Nha xâm lược Đà Nẵng từ năm 1858 - 1860.

- Bộ sưu tập hiện vật súng thần công Thành Điện Hải của Bảo tàng Đà Nẵng có giá trị đặc biệt vì liên quan đến sự kiện lịch sử của đất nước, gắn liền với di tích lịch sử cấp quốc gia Thành Điện Hải - đây là địa điểm chứng kiến cuộc đụng độ lịch sử đầu tiên giữa Liên quân Pháp - Tây Ban Nha với quân và dân Đà Nẵng dưới sự chỉ huy của các vị tướng Đào Trí, Lê Đình Lý và Nguyễn Tri Phương.

- Bộ sưu tập súng Thần công Thành Điện Hải của Bảo tàng Đà Nẵng là những hiện vật mang giá trị lịch sử tiêu biểu gắn liền với di tích Thành Điện Hải - một trong những pháo đài cổ có vị trí quan trọng hàng đầu ở Việt Nam vào thế kỷ XIX.

Về việc triển khai dự ánTu bổ, phục hồi và tôn tạo Di tích Thành Điện Hải”

Theo chúng tôi, trong thời gian tới, chỉ nên tập trung mọi nỗ lực để triển khai những nội dung của giai đoạn 1 gồm giải tỏa đền bù các hộ dân phía Tây Thành Điện Hải, tu bổ, tôn tạo lại thành trong, thành ngoài và hào nước (cấp nước và giữ nước), cải tạo cảnh quan khuôn viên, bãi đỗ xe, hạ tầng kỹ thuật sân vườn phía ngoài... Về cơ bản sau khi hoàn thành giai đoạn 1 sẽ trả lại nguyên vẹn hào và tường thành ngoài, đồng thời tôn tạo cảnh quan di tích.  

Theo chúng tôi, việc triển khai các nội dung của giai đoạn 2 phải được nghiên cứu kỹ lưỡng trên cơ sở các tư liệu lịch sử, đặc biệt là việc phục dựng lại một số công trình thiết yếu khi xưa như nhà chỉ huy, trại lính, tháp canh, vị trí đặt súng thần công.., phục dựng cảnh sinh hoạt ở Thành Điện Hải như tổ chức canh gác, sẵn sàng chiến đấu của quan, quân đương thời.

Đề nghị UBND thành phố quan tâm chỉ đạo và tạo điều kiện thuận lợi cho các cơ quan chức năng đẩy mạnh việc nghiên cứu thu thập tư liệu lịch sử về thành phố Đà Nẵng nói chung và Thành Điện Hải nói riêng trong giai đoạn nửa cuối TK XIX. Phối hợp với các cơ quan chuyên môn như Viện Hán Nôm, Viện Sử học, Trung tâm Bảo tồn di tích cố đô Huế, hệ thống cơ quan lưu trữ và bảo tàng nhà nước để thu thập tài liệu, sưu tầm hiện vật. Đồng thời, tổ chức các đoàn sang Pháp để nghiên cứu thu thập các tư liệu lịch sử có liên quan đang được bảo giữ tại Học viện Viễn Đông Bác Cổ và các cơ quan lưu trữ của CH Pháp.

Cần lưu ý việc khai thác các di sản văn hóa phi vật thể kết hợp với bảo tồn các di sản vật thể, đặc biệt là việc tổ chức các hình thức tưởng niệm, lễ giỗ chung các vong linh những người tử trận.

Để có những căn cứ khoa học cho việc thực hiện dự ánTu bổ, phục hồi và tôn tạo Di tích Thành Điện Hải” giai đoạn 2, cần xây dựng kịch bản tổng thể bảo vệ và phát huy giá trị di tích: xây dựng, phục hồi cái gì, ở đâu, làm như thế nào, làm để làm gì... Trong đó lưu ý một số vấn đề sau đây:

- Chuẩn bị các tư liệu để tập trung xây dựng một sa bàn lớn có mái che tại khuôn viên di tích Thành Điện Hải (cũng có thể nghiên cứu cải tạo ngôi nhà là trụ sở trưng bày của bảo tàng hiện nay thành nơi đặt sa bàn sau khi đã chuyển Bảo tàng Đà Nẵng đi nơi khác). Sa bàn này giúp người xem hình dung được quy mô, vị trí của Thành Điện Hải, của Đà Nẵng trong thập kỷ 50, 60 của thế kỷ XIX, về vai trò chiến lược của Thành Điện Hải, cửa ngõ của Kinh đô Huế, về quy mô Thành Điện Hải, mô tả các trận đánh diễn ra tại đây với việc sử dụng các thiết bị công nghệ âm thanh, ánh sáng diễn đạt sự quyết liệt, sự bi tráng của chiến trận.

- Tập trung tôn tạo, khai thác giới thiệu các điểm di tích có liên quan như nghĩa  trủng Phước Ninh, quận Hải Châu, nơi chôn cất 1.500 hài cốt của các nghĩa sĩ, đồng bào đã hy sinh bảo vệ Thành Điện Hải; Nghĩa trủng Hòa Vang nơi quy tập, chôn cất khoảng 1.000 hài cốt tử sỹ. Đồng thời, tăng cường việc quản lý khu nghĩa trang Pháp và Tây Ban Nha tại Sơn Trà nhằm thể hiện sự nhân đạo của nhân dân ta theo triết lý “ Nghĩa tử là nghĩa tận”.

- Việc tu sửa, tôn tạo di tích Thành Điện Hải phải gắn với cả khu vực rộng lớn từ Thư viện Đà Nẵng, trụ sở Đoàn đại biểu Quốc hội, Hội đồng nhân dân thành phố Đà Nẵng trên đường Bạch Đằng (sắp tới sẽ được chuyển thành Bảo tàng Đà Nẵng), khuôn viên xung quanh Trung tâm Hành chính ... thành một quảng trường văn hóa - lịch sử giữa trung tâm thành phố.

- Có kế hoạch phối hợp chặt chẽ với ngành du lịch trong việc quảng bá, khai thác Bộ sưu tập bảo vật quốc giaDi tích quốc gia đặc biệt Thành Điện Hải - những tài nguyên du lịch đặc sắc của thành phố Đà Nẵng trong sự liên kết đặc biệt với các Di sản văn hóa thế giới là Huế, Hội An và Mỹ Sơn cùng các hoạt động của dự án phát triển du lịch mang tên con đường di sản miền Trung.

Chúng tôi hy vọng và tin tưởng rằng, trong tương lại không xa, di tích quốc gia Thành Điện Hải sẽ sớm được công nhận là “Di tích quốc gia đặc biệt” để cùng với bộ sưu tập thần công là Bảo vật quốc gia sẽ là những di sản văn hóa và tài nguyên du lịch đặc biệt của Đà Nẵng - thành phố đáng sống ở Việt Nam./.

ĐÁNH GIÁ BÀI VIẾT